Werken aan netwerkimpact: aandachtspunten

Het belang van het laten zien van netwerkimpact

Netwerken zijn een relatief nieuwe vorm van organiseren. Ze zijn noodzakelijk als het gaat om maatschappelijke vraagstukken, maar roepen ook vragen op over de effectiviteit. Het goed laten zien van netwerkimpact dient een aantal doelen, die per netwerk kunnen verschillen in belang.

• Motiveren en enthousiasmeren. Het laten zien van netwerkimpact is motiverend voor de mensen en organisaties die participeren in die netwerken en een bijdrage willen leveren aan een maatschappelijke opgave
• Verantwoorden. Met de activiteiten van netwerken zijn mensen en middelen gemoeid. Zowel de deelnemende organisaties, (soms) financiers, toezichthouders en burgers hebben recht op een goede verantwoording waaruit blijkt dat die inzet goed is besteed.
• Leren en ontwikkelen. In een complexe netwerkcontext is sprake van onzekerheid over de mate waarin de inzet écht helpt bij het aanpakken van de opgaves. Het is een voortdurend proces van doen, evalueren, leren, bijsturen en doen. In dit proces is zicht op impact en performance feedback van groot belang. Hierbij kan ook gebruik worden gemaakt van vergelijken. Bij vergelijken kun je aanpakken, doelgroepen, wijken naast elkaar zetten, bijvoorbeeld voor en na een nieuwe aanpak. Het is dan de kunst om op basis van die vergelijking op zoek te gaan naar de werkzame bestanddelen, en die dan weer breder in te zetten

Zonder zicht op netwerkimpact kan een betekenisvol netwerk onder druk komen te staan. Organisaties, bestuurders en toezichthouders krijgen geen helder antwoord op de vraag: wat levert netwerk het op? Het enthousiasme van professionals neemt af, financiers gaan twijfelen en het netwerk blijft hangen in oude patronen, zonder ruimte voor leren, ontwikkelen en verbeteren. Zicht op netwerkimpact voorkomt dit en versterkt de vitaliteit en effectiviteit van het netwerk.

Bouwstenen van netwerkimpact

We gaan dieper in op de verschillende bouwstenen van netwerkimpact. Deze zijn van betekenis als je met netwerkimpact aan de slag wilt gaan. Ze helpen je beter te begrijpen er wat speelt als werkt aan netwerkimpact. We beschrijven eerst de fenomenen die aan de orde zijn in de context van het werken aan netwerkimpact. Het structureel realiseren van netwerkimpact vraagt om een sociale en organisatorische infrastructuur. Dat beschrijven we als tweede. Als derde gaan we in op principes die aan de orde zijn bij het werken aan netwerkimpact. Zie ook het model hieronder.

Figuur 1. Aan de slag met netwerkimpact, fenomenen, infrastructuur en principes.

1. Netwerkimpact in context

Als we met netwerkimpact aan de slag gaan, moeten we ons realiseren dat we te maken hebben met een aantal fenomenen.

• Het is contextafhankelijk. De wereld van zorg en welzijn verschilt wezenlijk van die van het onderwijs. Ook regionale verschillen spelen een rol: wat werkt in de regionale context van Amsterdam, kan anders uitpakken in Zuid-Limburg. Context is medebepalend hoe je aan de slag gaat met netwerkimpact en waarmee je rekening moet houden. Er is dus niet een en dezelfde set aan doelen en indicatoren voor alle netwerken. Het vraagt dus altijd een aanpak op maat.
• Het is een sociaal proces. Netwerkimpact is geen objectief begrip. Omdat iedereen er anders naar kijkt is het gesprek over netwerkimpact cruciaal. Daarmee ontstaat het in interactie tussen mensen met diverse achtergronden, ervaringen, rollen en persoonlijkheden. Dit sociale proces vraagt aandacht waarbij misverstanden, verschillen in taalgebruik en interpretatie onvermijdelijk zijn. Het kost tijd en dialoog om samen taal en verhaal te maken.
• Samenwerken met verschillende partijen is nodig. Netwerkimpact ontstaat door inspanningen van diverse partijen die samenwerking. De complexiteit van samenwerking en de condities voor kansrijke samenwerking vragen dus ook altijd aandacht. Zonder bewuste aandacht voor deze samenwerking blijft impact beperkt.
• Het vraagt om leren en ontwikkelen. Netwerkimpact realiseren lukt zelden in één keer. Het vraagt om een lerende houding met regelmatige periodieke reflectie op zowel inhoud als proces. Hoe kijken we naar de output, outcomes en impact die we bereiken? Zijn we met de juiste dingen bezig? En doen we dat op een effectieve manier? De dynamiek van het netwerk en de inhoudelijke complexiteit vragen om een leer- en ontwikkelproces en een onderzoekende blik, een lange adem en ruimte voor experimenteren.

2. Een goede sociale en organisatorische netwerkinfrastructuur

Succesvol samenwerken in een netwerk vraagt om een infrastructuur van ontmoeten, richten, handelen en leren. Deze infrastructuur vormt de sociale en organisatorische basis waarop mensen elkaar leren kennen, vertrouwen opbouwen, afspraken maken en gezamenlijk richting geven. Denk aan spelregels, gedeelde taal, en manieren van samenwerken die het netwerk dragen.

Deze infrastructuur helpt ook bij het voeren van het goede gesprek over netwerkimpact. Want pas wanneer mensen elkaar weten te vinden, een gedeeld beeld hebben van wat ze willen bereiken en elkaar kunnen ondersteunen, ontstaat er ruimte om samen te reflecteren op de effecten van het netwerk en hoe die versterkt kunnen worden.

In de opbouwfase van een netwerk ligt de nadruk vaak op het bouwen aan die infrastructuur. Dat betekent investeren in relaties, afstemming over belangen en gezamenlijke oriëntatie op identiteit, ambities en doelen. Het is goed mogelijk dat de eerste resultaten vooral gaan over het versterken van het netwerk zelf – en dat is waardevol. Juist deze basis is een voorwaarde om op termijn structureel met netwerkimpact aan de slag te gaan.

Druk in de opbouwfase dus niet te veel op ‘harde impact’ in termen van verantwoording over langetermijneffecten. Het feit dat er een infrastructuur ontstaat waarin mensen elkaar kennen, samenwerken en een gedeeld doel ontwikkelen, is al een belangrijke mijlpaal. Het legt het fundament voor het maken van duurzame impact in de toekomst.

3. Principes bij het werken aan netwerkimpact

Als je aan de slag gaat met het expliciteren, volgen van en leren over impact in netwerken zijn er een aantal principes die dan altijd spelen. Het respecteren van die principes helpt te komen tot zicht op netwerkimpact.

1. Netwerkimpact is meer dan de som der delen en leidt tot rimpeleffecten
In een netwerk werken verschillende partijen aan uiteenlopende activiteiten: projecten, veranderingsprocessen binnen en tussen organisaties, kleine en grote interventies, organiseren van bijeenkomsten en events. Allemaal bedoeld om in meer of mindere mate effect te sorteren. Netwerkimpact gaat verder dan deze directe resultaten. Activiteiten tot nieuwe ontmoetingen, vaak onverwacht. In die ontmoetingen gaan mensen met elkaar aan de slag en ontstaan nieuwe initiatieven. Dit zijn de zogenaamde rimpeleffecten. Activiteiten leiden tot resultaten. Daarmee is het niet klaar. Er ontstaan rimpeleffecten. Die resultaten zetten weer nieuwe beweging in gang, als vernieuwingen, verandering in houding en gedrag, nieuwe verbindingen en initiatieven.

Door regelmatig te reflecteren op deze processen krijgen we meer zicht op wat werkt. Die werkzame bestanddelen kunnen vervolgens op verschillende plaatsen worden ingezet. Het totaal aan directe resultaten én rimpeleffecten leidt tot extra netwerkimpact. Die ene bijeenkomst kan een wervelstorm aan nieuwe initiatieven ontketenen. Tegelijkertijd kunnen sommige activiteiten juist doodbloeden of een contraproductief effect hebben.

Een voorbeeld hiervan uit het RVS-rapport ‘Gezondheidsverschillen voorbij’, waarbij een netwerksamenwerking aan de slag was met interventies om gezondheid te bevorderen, maar vervolgens de gezondheidsverschillen bleken te vergroten.
Bij netwerkimpact gaat het dus niet alleen om de vraag ‘wat hebben we gedaan?’, maar ook ‘wat hebben we bereikt?’. Beide perspectieven zijn relevant en versterken elkaar. Netwerkimpact is meer dan de som der delen, het is meer dan het optellen van losse inspanningen. Het gaat om de samenhang en gezamenlijke beweging die ontstaat. En deze gaat verder dan enkel doelrealisatie.

2.  Netwerkimpact is een normatief begrip
De waardering voor het begrip ‘netwerkimpact’ verschilt per persoon. Het belang dat mensen hechten aan netwerkimpact en de betekenis ervan kan verschillen: zijn we goed bezig of levert het daadwerkelijk iets op? Bij netwerkimpact draait het om de interactie tussen mensen met verschillende inzichten en hun eigen normenkader.

Binnen netwerken werken mensen met verschillende achtergronden, samenwerkingservaringen en overtuigingen. Zo ook over impact en hoe dat te bereiken. Het begrippenkader uit de veranderkunde van De Caluwé en Vermaak biedt hiervoor waardevolle handvatten:

• In de blauwe wereld hecht je veel waarde aan plannen en causale relaties tussen inspanningen, resultaten en effecten. Het resultaat telt.
• In de groene wereld van het leren is impact vooral performance feedback die aanleiding is om het gesprek te voeren over wat wel en niet werkt. In de gele wereld is het politiek begrip, dat een onderdeel is van het belangenspel.
• In de rode wereld is het een instrument voor straffen en belonen.
• In de witte wereld vraag je je af of het begrip überhaupt energie oplevert of mobiliseert.

Deze perspectieven leiden tot uiteenlopende opvattingen over bijvoorbeeld kpi’s. Waar de één ze ziet als een klassiek instrument dat weinig houvast biedt in complexe netwerkcontexten, beschouwt de ander ze als nuttig hulpmiddel om van visie naar plan, kpi en uiteindelijk contract te komen. Iedereen streeft op een of andere manier naar impact, maar wat men eronder verstaat, verschilt. Daarom is het belangrijk het gesprek erover te voeren: niet alleen over wat we doen, maar ook over wat we willen bereiken – en hoe we dat samen kunnen duiden.

3. Netwerkimpact is ‘in the eye of the beholder’
In een netwerk zijn altijd meerdere partijen betrokken en actief. Iedere partij stapt in vanuit eigen motieven en belangen, waarbij het perspectief en het businessmodel veelal verschilt. Juist in een netwerk wil je impact realiseren die je als individuele partij niet kunt bereiken. Maar wat als impact voor de één iets anders betekent dan voor de ander? Partijen kijken verschillend naar de resultaten die worden behaald. Is het goed voor de doelgroep? Voor mijn organisatie? Voor het systeem als geheel?

De inhoud van netwerkimpact én de belangen die spelen, verschillen per rol en context. In een gezondheidsnetwerk bijvoorbeeld betekent impact iets anders voor gemeentes dan voor verzekeraars, ziekenhuizen, GGZ-instellingen, huisartsen, ouderenzorg of sociaal domein. Wat voor de één positieve impact is, kan voor de ander juist negatief uitpakken. En dat is dan weer anders voor burgers en professionals (of is dat de uiteindelijke maat?). Lukt het om gezamenlijke impact te operationaliseren en voorbij het eigen belang te gaan? Het is de uitdaging en misschien wel maatschappelijke plicht om van subjectieve beleving naar een gedeeld beeld te komen door bijvoorbeeld in gesprek te gaan over waarden, belangen en het ontwikkelen van gezamenlijke indicatoren. En ruimte laten voor verschil, niet alles hoeft gedeeld te zijn.

4. Aandacht voor netwerkimpact heeft een versterkend effect
Het goede gesprek over netwerkimpact, leidt tot aandacht voor de netwerkimpact en dat draagt weer bij aan het realiseren ervan. Door op een of andere manier netwerkimpact te bespreken en te agenderen komt er meer focus op de impact. Er kunnen verschillende manieren van aandacht geven gebruikt worden; van strak geregisseerd rondom het kernthema ‘toegankelijkheid’ of ‘zorgkloof’, tot meer incrementeel door deze te verweven in bestaande overleggen en structuren. We zien een aantal verschillende aanvliegroutes:

• Theory of Change: we willen heel goed begrijpen hoe een maatschappelijke verandering tot stand komt en wat daarvoor zorgt
• Planning en control: we willen weten of de kosten en baten tegen elkaar opwegen, kpi monitoring
• Actie- en effectonderzoek: we willen onderzoeken hoe (onderdelen van) effecten echt tot stand komen en wat daarin werkzame factoren zijn
• Rijker verantwoorden: we willen beter en met meer verdieping communiceren over wat de impact van ons netwerk is (tellen, vertellen, verbeelden)
• Dialogische benadering: we willen vooral beter begrijpen wat voor diverse partijen waarde is en waarom ze wel/niet instappen.

5. Complexiteit is geen excuus om er niet mee aan de slag te gaan
Het begrip complexiteit – met veel actoren, inhoudelijke samenhang, uiteenlopende doelen en bestuurlijke dynamiek – is voor velen die met netwerkimpact werken herkenbaar. Die complexiteit kan verlammend werken. Toch zoekt elk netwerk een antwoord op de vraag: wat levert het eigenlijk op?

Het hanteerbaar maken van die vraag is een gezamenlijke zoektocht. Iedereen erkent dat dit helpt om de effectiviteit van het netwerk te vergroten. Juist omdat netwerkimpact complex is, is het des te belangrijker het gesprek erover te voeren. Het erkennen van complexiteit is essentieel, maar mag geen reden zijn voor stilstand. Het gaat erom dat we leren navigeren in plaats van proberen te beheersen.

Ja, het is complex. Maar inmiddels zijn er volop werkwijzen, instrumenten en praktijkvoorbeelden beschikbaar om hierin een weg te vinden. Dat causale verbanden niet altijd sluitend zijn, betekent niet dat we niets kunnen doen. Juist in tijden van schaarste op allerlei terreinen móéten we anders werken. Dat vergt bewuste aandacht voor de vraag: hoe dan wel?

4. En hoe dan? Drie stappen om aan de slag te gaan

In essentie bestaat de ontwikkeling van een werkwijze uit drie stappen, die we ook kennen binnen organisaties. Wat het bijzonder maakt, is dat er in netwerken altijd meer partijen bij betrokken zijn. Door de aard van samenwerking -ambiguïteit, diversiteit, wederzijdse afhankelijkheid, onduidelijk machtscentrum- vraagt de invulling van deze stappen om een aanpak die specifiek is voor samenwerking.

Stap 1. Bepalen van de doelstellingen van werken aan netwerkimpact
De eerste stap is het gezamenlijk formuleren van de doelstellingen: waarom willen we werken aan netwerkimpact? Gaat het om motiveren, verantwoorden, leren, vergelijken of een combinatie daarvan? Voor wie doen we dit en hoeveel inspanning zijn we bereid te leveren? Wetende dat het altijd gaat om een benadering en nooit om een exacte 100% uitkomst.

Ook de vraag ‘welke impact streven we met elkaar na?’ is cruciaal. Er bestaan vaak verschillende inzichten, zowel binnen het netwerk als in de bredere context. Denk bijvoorbeeld aan het NZa-verantwoordingskader voor transformatieplannen in de zorg, een duidelijk voorbeeld van contextafhankelijkheid.

Stap 2. Komen tot een werkwijze en aanpak
Afhankelijk van de gekozen doelstellingen vraagt netwerkimpact om een passende werkwijze. In deze tweede stap is het belangrijk om het abstractieniveau te bepalen van waarop je impact wilt duiden, en het vinden van indicatoren die écht inzicht en richting geven. Daarbij is het belangrijk om een balans te vinden tussen kwalitatieve en kwantitatieve gegevens, en te kiezen voor onderzoeksmethoden die passen bij de aard van het netwerk. Ook praktische keuzes zijn nodig: wie voert het onderzoek uit, hoe communiceren we de bevindingen, en hoe geven we het leer- en ontwikkelproces vorm? Als ‘vergelijken’ een van de doelen is, moet bovendien worden vastgesteld wie je vergelijkt en op welke manier.

In een netwerkcontext, waarin partners elk hun eigen interpretatie hebben van impact en verantwoording, en vaak werken met verschillende systematieken, vraagt dit om zorgvuldige afstemming én pragmatische keuzes. Het ontwikkelen van een netwerkimpact-systematiek is dan ook niet alleen een technisch proces, maar vooral een leerproces waarin samenwerking centraal staat.

Stap 3. Uitkomsten gebruiken: leren, verantwoorden en verbeteren
De derde stap draait om het benutten van de uitkomsten. Meer zicht op netwerkimpact biedt kansen te verantwoorden, te leren en te enthousiasmeren. Dat vraagt niet alleen om een onderzoeksmatig proces, maar ook om interactie en gezamenlijke betekenisgeving. Denk aan het organiseren van bijeenkomsten waarin diverse doelgroepen samen reflecteren op impact. Je zou dit ‘impact summits’ of ‘ontmoetingen voor impact’ kunnen noemen. De momenten waarop inzicht wordt gedeeld én samen wordt geleerd en verbeterd.

Bij het gebruik van uitkomsten is het belangrijk rekening te houden met verschillende doelgroepen:

• De doelgroepen voor wie het netwerk bedoeld is, zoals bewoners en professionals: besteed aandacht aan betrokkenheid via storytelling, participatie en het organiseren van impactbijeenkomsten.
• Beleidsmakers en financiers: besteed aandacht aan robuuste informatie en cijfermatige onderbouwing.
• Netwerkpartners: ruimte en aandacht is nodig om diverse perspectieven en belangen te belichten, en focus op inzichten die bijdragen aan leren en verbeteren.

Door bewust aandacht te besteden aan deze elementen, vergroot je de kans dat de uitkomsten van het netwerkimpactproces daadwerkelijk worden benut, begrepen en gedeeld.

Relevant instrumentarium

Het werken aan netwerkimpact vraagt om een gedeeld denkkader dat richting geeft aan de drie stappen: het bepalen van doelstellingen, het ontwikkelen van een aanpak en het benutten van uitkomsten. In veel netwerken is de Theory of Change een waardevol vertrekpunt gebleken. Deze theorie helpt om de logica tussen inspanningen, resultaten en effecten te verhelderen, en biedt houvast bij het formuleren van doelen en het inrichten van een aanpak.

Het Netwerkimpactmodel kan als alternatief of aanvullend op de Theory of Change worden ingezet. Waar de laatste vooral uitgaat van een causale redeneerlijn, biedt het Netwerkimpactmodel een bredere benadering die meer ruimte laat voor rimpeleffecten, meervoudige perspectieven en contextgevoelige routes naar impact. Het model helpt om impact zichtbaar te maken vanuit verschillende invalshoeken – van binnen naar buiten én van buiten naar binnen – en is daarmee geschikt als basismodel voor het gesprek over netwerkimpact.

De handleiding van het Netwerkimpactmodel bevat ook een uitgebreide toolbox relevante instrumenten die men op verschillende momenten en voor diverse doelgroepen kan inzetten. Zo ontstaat een rijk palet aan mogelijkheden om netwerkimpact niet alleen te meten, maar ook te duiden, te delen en te versterken. Denk aan:

• kwantitatieve instrumenten zoals surveys, monitoringtools, MKBA en dashboards met kpi’s
• kwalitatieve instrumenten zoals storytelling, networkmapping, focusgroepen en impactbijeenkomsten.

Figuur 2. Schematische weergave van het Netwerkimpactmodel

Maatschappelijke urgentie: netwerkimpact zichtbaar maken

Voor participanten in netwerken en voor de bredere maatschappij wordt het belangrijker zicht te krijgen op netwerkimpact. De vraag ‘wat levert dit netwerk eigenlijk op?’ (moet) steeds vaker gesteld worden. Het bieden van inzicht in netwerkimpact helpt om inspanningen te legitimeren, betrokkenheid te vergroten en enthousiasme te stimuleren. Uiteindelijk draait het om het realiseren van maatschappelijke opgaven – vraagstukken die om gezamenlijke, effectieve inspanning vragen. Zicht op impact maakt die inspanning zichtbaar, bespreekbaar en betekenisvol.

Netwerkimpact zichtbaar maken is geen vrijblijvende exercitie, maar een noodzakelijke stap om samen verantwoordelijkheid te nemen voor duurzame maatschappelijke verandering.