Van eigen belang naar gezamenlijk belang

Handreiking 4 voor betere samenwerking in het IZA

In het Integraal Zorgakkoord (IZA) zijn veel belangen besproken tijdens het onderhandelingsproces. Toch vraagt de uitwerking veel meer van alle partijen. Het gaat niet alleen om de belangen van de 13 ondertekende partijen, maar ook om die van regionale samenwerkingspartners die niet aan de onderhandelingstafel zaten. Wat zijn belangen, welke soorten zijn er en hoe maak je ze transparant? En hoe kom je van een individueel belang tot een gezamenlijk belang waar alle partijen in het IZA achter staan? Lees onze inzichten en adviezen.

De werkagenda van het Integraal Zorgakkoord vraagt veel van de verschillende partijen. Het ene hoofdstuk is meer van toepassing op de ene organisatie dan op de andere. De IZA-afspraken dienen het belang van het collectief: de inwoners van Nederland. Hun zorg in de toekomst toegankelijk en betaalbaar te houden en de kwaliteit van de zorg te behouden en waar mogelijk te verbeteren. Vanzelfsprekend hebben alle individuele ondertekende partijen ditzelfde belang, maar daarnaast hebben zij ook hun eigen belangen. Deze belangen spelen op verschillende niveaus: op maatschappij, organisatie en individueel niveau. Een rekensom: 13 maatschappelijke belangen x organisatiebelangen x persoonlijke belangen, resulteert in veel belangen die een plek moeten krijgen. Hoe maak je belangen transparant en waarom wil je alle belangen op tafel in een samenwerking als het IZA?

Betekenis belangen
Wat zijn belangen? En waarom zijn belangen relevant? De Dikke van Dalen stelt: be·lang (het; o; meervoud: belangen) 1. iets dat iem. raakt doordat zijn voordeel ermee gemoeid is of omdat het zijn gevoel van nieuwsgierigheid opwekt: hij heeft er belang bij voordeel; belang in iets stellen 2. betekenis: een drukte van belang; van ondergeschikt belang 3. een belang hebben in een bedrijf er aandelen in hebben, er deels eigenaar van zijn

Samengevat kan je een belang zien als een uitkomstmaat; de mate van belangrijkheid of de omvang van een bepaalde waarde. Hoe belangrijker iemand, een organisatie of de maatschappij iets vindt, hoe groter de kans dat bijvoorbeeld een voorstel of veranderingen gaat slagen. In een samenwerking vormen de belangen vaak de drijvende kracht. Belangen bepalen voor een groot deel de samenwerkingsrelatie, de inzet van middelen en tijd vanuit de individuele organisaties, maar ook de kracht en energie in een samenwerking. Hoe meer recht je doet aan de verschillende belangen, hoe krachtiger de samenwerking. Voorwaarde hiervoor is dat deze belangen op tafel komen.

Soorten belangen
Bij een samenwerking spelen belangen van deelnemende partijen altijd een rol. Het is de kunst om een gezamenlijke ambitie die er voor alle partijen toe doet, te vertalen naar een oplossing die recht doet aan de belangen van alle samenwerkende partijen. Dit geldt ook voor het IZA: de belangen die in samenwerkingen voortkomend uit het IZA een rol spelen zijn van verschillende aard én maar gedeeltelijk voor iedereen helder. Er spelen meer belangen waaraan recht gedaan moet worden. Het Integraal Zorgakkoord, maar ook GALA en WOZO, geven een context waarbinnen de samenwerking vorm krijgt.

Verschillende typen belangen spelen een rol:

Collectieve belangen zijn de gedeelde belangen van bijvoorbeeld een sector. Collectieve belangen spelen een rol bij de uitvoering van de afspraken zoals gemaakt in het akkoord.
Organisatiebelangen gaan over hetgeen de organisatie op zichzelf nastreeft. Een organisatie doet veelal mee aan een samenwerking, zoals het IZA, wanneer het organisatiebelang daarmee gediend wordt. Daarnaast spelen kernwaarden, financiële positie en ontwikkelingen buiten de context van de samenwerking ook een rol.
Individuele belangen doen er ook toe. Denk hierbij aan persoonlijke overtuigingen, drijfveren of persoonlijke ambitie.

Mutual gains en sinaasappels
De meeste partijen stellen logischerwijs het eigen belang centraal. Frustratie ligt op de loer. Een samenwerking krijgt waarde als je goed weet in te spelen op de belangen van een ander, op zoek gaat naar de gezamenlijke belangen – de zogenoemde ‘mutual gains‘ – en goed kan inspelen op dat wat de ander verder helpt. Het is belangrijk om in gesprek te gaan over álle drijfveren en perspectieven die meespelen in het tot stand brengen van de samenwerking. Neem hiervoor de tijd. Dat geeft ruimte om elkaar goed te begrijpen met een gedegen samenwerking tot gevolg.

Het is een veel gebruikt voorbeeld om te laten zien dat het op tafel leggen van belangen daadwerkelijk kan resulteren in een betere uitkomst. Bekijk hier het filmpje van de sinaasappels. Het komt erop neer dat er in totaal negen sinaasappels te verdelen zijn waar twee zusjes belang bij hebben. Beiden houden zich in van tevoren niet bezig met het belang van de ander. Het ene zusje heeft slechts het sap nodig en het andere alleen de schil. Als ze van tevoren samen hun belangen hadden besproken, hadden ze ontdekt dat ze beiden konden krijgen wat ze wilden.
De les: bespreek alle belangen en leg ze op tafel. Vaak is een win-win situatie dichterbij dan je denkt.

Maak belangen transparant;
een win-win situatie is vaak dichterbij dan je denkt

Belangen die per definitie conflicteren
Ook al streven we ernaar dat we recht doen aan alle belangen; in een samenwerkingsverband met zoveel partijen als het IZA is het bijna onmogelijk om alles een plek te geven. Zolang de belangen maar op tafel liggen en transparant zijn, is het ook de vraag of álle belangen per se gediend moeten worden. In de praktijk leidt dit af en toe tot wrijving en spanning. Zolang partijen maar niet tegen over elkaar komen te staan of in een ‘vechtstand’ komen, kan de samenwerking succesvol zijn.

Bij de totstandkoming van het IZA zijn veel belangen besproken tijdens het onderhandelingsproces. Het akkoord is ondertekend; een belangrijk signaal dat belangen van de individuele partijen tot hun recht komen. Maar de uitwerking vraagt niet alleen wat van de 13 ondertekende partijen. Er zijn veel meer partijen bij betrokken die niet aan de onderhandelingstafel zaten.
De uitvoering van de afspraken ligt voornamelijk in de regio’s. Het succes van het IZA valt en staat met de samenwerking op regionaal niveau. Het aan te raden om het gesprek over belangen aan deze tafels voort te zetten. Begin met dit gesprek aan elke regionale samenwerkingstafel om helder te krijgen wat de collectieve, organisatie ofwel de persoonlijke belangen van de mensen aan tafel zijn. Hieronder lees je tips om dit gesprek te voeren.

Ga in gesprek over belangen
Vanuit de theorie over ‘mutual gains’ en onze ervaring met samenwerken definiëren we een aantal stappen om te komen tot goede samenwerkingsvoorstellen. Hierbij staat het gezamenlijk belang voorop:

Definieer het thema van de samenwerking niet te beperkt
Door het thema van de samenwerking te klein te definiëren, verklein je het speelveld voor het vinden van gedeelde ambities en belangen. Definieer breed, zodat er meer winst te behalen is door meer partijen. ‘Maak de taart zo groot mogelijk’.
Ga creatief aan de slag en bedenk verschillende opties of oplossingsrichtingen
Het vinden van ‘common ground’ is niet alleen een analytisch proces. Het inzicht in de issues en belangen helpt, maar het gaat ook om creativiteit, slimme en unieke ingevingen en de tijd nemen voor elkaar en elkaars ideeën. Bedenk met elkaar steeds meer scenario’s zonder ieders ideeën te bekritiseren.
Kom samen tot voorkeursopties
Uiteindelijk ontstaat duidelijkheid waar de gezamenlijkheid zich bevindt. Bespreek goed met elkaar wie wat inbrengt en wat de partijen daarvoor terug krijgen.
Definieer wat tot toegevoegde waarde voor alle partijen leidt
Beschrijf op basis van de voorkeursopties en oplossingen de inhoudelijke uitwerking van de samenwerking. Zoek naar oplossingen, invullingen, definities en beperking van de samenwerking, waarmee de belangen zo breed mogelijk gediend worden met duidelijkheid waar dit niet het geval is.
Doe je uiterste best het voorstel nog beter te maken
Als voorstellen voorliggen voor besluitvorming moet iedereen denken: dit is het beste wat we samen hebben kunnen bedenken! Alleen dan is het voor iedereen mogelijk akkoord te gaan. Zijn partijen toch ontevreden? Vraag of zij mogelijke aanpassingen voorstellen die het voor hen acceptabel maken zonder dat het voor anderen onacceptabel wordt.

Gebruik prioriteitstelling, timing en fasering om tot optimalisatie van de samenwerking te komen. Start niet met een te grote ambitie die ver weg in de tijd ligt. Kleine successen op korte termijn helpen het vertrouwen in de samenwerking te vergroten. Belangrijk is dat de invulling van de samenwerking in haar realisatie te behappen is en qua financiële middelen haalbaar.

Manieren om belangen te delen
We gebruiken verschillende werkvormen om belangen in kaart te brengen. Afgelopen jaren hebben we hiervoor diverse instrumenten ontwikkeld. Bottom line: kijk vooral naar wat (wel) mogelijk is en haal eruit wat jouw belang het best tot zijn recht laat komen.

Uitgangspunten die bijdragen aan een optimaal resultaat in een gesprek over belangen:

werk aan vertrouwen
heb oprechte interesse in elkaar en in elkaars belangen
wees transparant – leg zoveel mogelijk kaarten op tafel
wees betrouwbaar.

Een goed gesprek over belangen dat leidt tot een gedeelde en uitnodigende ambitie draagt bij aan de onderlinge relatie en het vertrouwen.

Goede relatie
Omdat in een grote samenwerking als binnen het IZA, vaak niet alle belangen kunnen worden gediend en zelfs af en toe conflicteren, vraagt dit een actieve focus op het onderhouden van een goede relatie. Beschadig de relatie niet door het vechten voor de belangen. Een goede relatie ontstaat niet vanzelf. In onze volgende handreiking besteden we hier aandacht aan.

Bron: Een gezamenlijk belang: de basis van een effectieve samenwerking.

Ons alliantiekaartspel geeft diverse mogelijkheden om een antwoord te vinden op onder meer deze vragen:

zijn er voor alle partijen voldoende mogelijkheden om voordelen te behalen?
is de balans tussen halen en brengen voldoende in evenwicht?
wordt dat wat partijen halen en brengen door de ander voldoende op waarde geschat?
zijn er externen die belang hebben bij het samenwerkingsverband?
bouwen we aan vertrouwen?
is er sprake van oprechte interesse in elkaars belangen?
denk samen, zoek naar gelijke richting en gezamenlijke taal?